Criticisms of Indian Planning:
- Over-centralization of authority – Most decisions were taken by the Planning Commission and Central Government, leaving little scope for states to frame region-specific policies.
- Inefficient implementation – Though plans were well-drafted, their execution was often weak due to bureaucratic delays, corruption, and lack of proper monitoring.
प्र.७ भारतीय नियोजनाच्या दोन उणिवा लिहा. (मूल्यमापन स्तर)
भारतीय नियोजनावरील टीका :
१. अत्यधिक केंद्रीकरण – बहुतांश निर्णय योजना आयोग व केंद्र सरकारने घेतले, त्यामुळे राज्यांना स्थानिक परिस्थितीनुसार धोरणे ठरविण्याची संधी कमी मिळाली.
२. अमलबजावणीत अकार्यक्षमता – योजना चांगल्या तयार केल्या गेल्या तरी त्यांची अंमलबजावणी नोकरशाहीतील विलंब, भ्रष्टाचार व योग्य देखरेखीअभावी कमकुवत राहिली.
Q.8 Discuss the meaning, concept and historical evolution of Indian Planning. (Understand/Analyze)
1. Meaning of Indian Planning
Economic Planning in India refers to a systematic process by which the government decides how to utilize the country’s scarce resources effectively to achieve rapid economic growth, social justice, and balanced regional development.
2. Concept of Indian Planning
- Indian Planning is goal-oriented – it sets clear developmental objectives.
- It is comprehensive – covering agriculture, industry, infrastructure, education, and social welfare.
- It is democratic and socialist in nature – promoting growth with equality.
- It is a continuous process – evaluated and modified as per changing needs.
3. Historical Evolution of Indian Planning
| Period | Event / Contribution | Significance |
| 1934 | M. Visvesvaraya’s book “Planned Economy of India” | First systematic idea of planning in India |
| 1938 | National Planning Committee by Subhash Chandra Bose under Nehru | First political attempt for national planning |
| 1944 | Bombay Plan by industrialists | Emphasized industrialization & self-reliance |
| 1950 | Planning Commission established | Institutional framework for Five-Year Plans |
| 1951 | First Five-Year Plan | Focus on agriculture & irrigation |
| 2015 | NITI Aayog replaced Planning Commission | Emphasis on cooperative federalism & market-based reforms |
प्र.८ भारतीय नियोजनाचा अर्थ, संकल्पना व ऐतिहासिक विकास यावर चर्चा करा. (समजून घेणे / विश्लेषण स्तर)
१. भारतीय नियोजनाचा अर्थ
भारतातील आर्थिक नियोजन म्हणजे देशातील मर्यादित साधनसंपत्तीचा जास्तीत जास्त व योग्य उपयोग करून जलद आर्थिक प्रगती, सामाजिक न्याय आणि प्रादेशिक संतुलन साध्य करण्याची पद्धतशीर प्रक्रिया होय.
२. भारतीय नियोजनाची संकल्पना
- ध्येयनिष्ठ – विकासाची स्पष्ट उद्दिष्टे निश्चित केली जातात.
- सर्वसमावेशक – शेती, उद्योग, पायाभूत सुविधा, शिक्षण, कल्याण इत्यादी सर्व क्षेत्रांचा समावेश.
- लोकशाही व समाजवादी स्वरूपाचे – वाढ व समता दोन्ही साधण्याचा प्रयत्न.
- सतत चालणारी प्रक्रिया – बदलत्या गरजेनुसार योजना सुधारल्या जातात.
३. भारतीय नियोजनाचा ऐतिहासिक विकास
| कालखंड | घटना / योगदान | महत्त्व |
| 1934 | म. विश्वेश्वरय्या यांचे “Planned Economy of India” पुस्तक | नियोजनाची पहिली संकल्पना |
| 1938 | सुभाषचंद्र बोस यांनी स्थापन केलेली राष्ट्रीय नियोजन समिती (नेहरू अध्यक्ष) | राजकीय स्तरावरील पहिला प्रयत्न |
| 1944 | बॉम्बे योजना (उद्योगपतींनी मांडलेली) | औद्योगिकीकरण व आत्मनिर्भरतेवर भर |
| 1950 | योजना आयोगाची स्थापना | पंचवार्षिक योजनांचे संस्थात्मक स्वरूप |
| 1951 | पहिली पंचवार्षिक योजना | शेती व सिंचनावर भर |
| 2015 | योजना आयोग रद्द व नीति आयोगाची स्थापना | सहकारी संघराज्यवाद व बाजाराभिमुख सुधारणा |